Είναι ένα από τα λιγοστά μνημεία του αρχαιολογικού χώρου που η χρήση του ήταν συνεχής από την κλασική έως και τη βυζαντινή εποχή, όταν το ιερό της Ολυμπίας είχε παύσει να λειτουργεί.
Το εργαστήριο του Φειδία – Παλαιοχριστιανική Βασιλική, αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου της Ολυμπίας, διότι διατηρεί πλήρως τα κατάλοιπα της φάσης του κλασικού κτιρίου- το οποίο με βάση τα ευρήματα έχει ταυτιστεί με το εργαστήριο του Φειδία- ενώ ταυτόχρονα οι τοίχοι του ρωμαϊκού κτηρίου σώζονται σε μεγάλο ύψος.
Επίσης είναι ένα από τα λιγοστά μνημεία του αρχαιολογικού χώρου που η χρήση του ήταν συνεχής από την κλασική έως και τη βυζαντινή εποχή, όταν το ιερό της Ολυμπίας είχε παύσει να λειτουργεί.
Τα έργα
Το έργο της στερέωσης και της αποκατάστασης που έχει ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης και θα εκτελέσει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας, περιλαμβάνει κατασκευή αποστραγγιστικού συστήματος, εφαρμογή ενεμάτων και αρμολογημάτων, αποκατάσταση του θεμελίου κιονοστοιχιών – νάρθηκα, εξυγίανση της επίστεψης των τοιχοποιιών, διατήρηση και συντήρηση παλαιών επιχρισμάτων, συγκολλήσεις θραυσμάτων κιόνων με ράβδους τιτανίου ή καρφίδες ή συμπλήρωση της επιφάνειας θραύσης με τεχνητό λίθο, αναστήλωση κιόνων σε ομόλογες θέσεις με χρήση όλων των σωζόμενων κιονοκράνων, σύστημα περίδεσης κεφαλής τους από ανοξείδωτο χάλυβα, αποκατάσταση της κόγχης της βασιλικής με μερική ανάκτηση, αποκατάσταση του νότιου του βόρειου στυλοβάτη, μερική αποκατάσταση του προστώου της βασιλικής, συμπλήρωση των κατώτερων τμημάτων των τοιχοποιιών που εμφανίζουν μεγάλη απώλεια μάζας, μερική αποκατάσταση του δαπέδου του κεντρικού κλίτους και του δαπέδου του νάρθηκα και μερική αποκατάσταση του πρόπυλου στη νότια πλευρά της Βασιλικής, τοποθέτηση επεξηγηματικών-πληροφοριακών πινακίδων και λήψη μέτρων για την προσβασιμότητα των ΑμεΑ.
Ολοκληρώθηκε η μελέτη
Για να φτάσουμε στο σημείο όμως, να δούμε τι έργα χρειάζεται να γίνουν, προηγήθηκε μία μελέτη που κράτησε περίπου ένα χρόνο, η οποία πραγματοποιήθηκε από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο με χρονολογία έναρξης το 2020 και χρονολογία ολοκλήρωσης το 2021.
Πριν λίγες ημέρες, από το Υπουργείο Πολιτισμού, δημοσιοποιήθηκε η συγκεκριμένη μελέτη με όλες τις παραμέτρους που εξετάστηκαν (αρχιτεκτονική, γεωτεχνική, στατική, συντήρησης) και η εφ. «Πατρίς» παρουσιάζει σήμερα τα βασικά σημεία διαπίστωσης τόσο σε επίπεδο προβλημάτων που διαπιστώθηκαν όσο και σε επίπεδο παρεμβάσεων που πρέπει να γίνουν στην αρχιτεκτονική μελέτη του μνημείου.
«Η σημερινή εικόνα του μνημείου είναι ανεπαρκής και δεν συνάδει με τη σπουδαιότητά του»
Την αρχιτεκτονική μελέτη, ανέλαβε ο Αρχιτέκτονας – Μηχανικός, Θεμιστοκλής Μπιλής ο οποίος σχετικά με την σκοπιμότητα της μελέτης και τα κύρια προβλήματα του μνημείου ανέφερε μεταξύ άλλων πως: «η σημερινή εικόνα του μνημείου με τα σύγχρονα δεδομένα παρουσίασης μνημείων είναι ανεπαρκής και δεν συνάδει με τη σπουδαιότητά του.
Οι εργασίες συντήρησης και παρουσίασης του ερειπίου που εκτελέστηκαν μέχρι σήμερα από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο αλλά και από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν εστίασαν στη συνολική αντιμετώπιση των ζητημάτων αλλά επικεντρώθηκαν στη μερική αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων.
Επίσης κάποιες επεμβάσεις είναι εμφανώς με χαμηλό κόστος. Έτσι, χρόνια ζητήματα συντήρησης του μνημείου είτε παρέμεναν άλυτα είτε παλαιότερα προβλήματα επανέρχονται αφού κάποιες επεμβάσεις συντήρησης αστόχησαν με την πάροδο των χρόνων. Εκτός από τα προβλήματα συντήρησης και προστασίας υπάρχουν και χρόνια άλυτα θέματα ανάδειξης και παρουσίασης. Τα μαρμάρινα μέλη βρίσκονται επί εδάφους, πολλά σε συνανήκοντα θραύσματα χωρίς να παρουσιάζεται η καλλιτεχνική τους ποιότητα και αισθητική τους αξία και κυρίως χωρίς να μετέχουν στην κατανόηση του μνημείου που τους επισκέπτες.
Η υπάρχουσα πρόσβαση αποκλείει άτομα με κινητικές δυσκολίες και τα παλαιά σκάμματα που είναι ακόμα ανοιχτά υποσκάπτουν την ακεραιότητα των γειτονικών κατασκευών και ταυτόχρονα προσβάλλουν την εικόνα του μνημείου».
Στόχος η ανάδειξη όλων των φάσεων του μνημείου
Στόχος της μελέτης είναι η ολοκληρωμένη προστασία του μνημείου και του ευρύτερου χώρου με δράσεις που να υπηρετούν την αναγνωσιμότητα του μνημείου και τη σχέση του ερειπίου με τον περιβάλλον της Ολυμπίας ενώ σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να διαταραχθεί η πατίνα του χρόνου, στις επιφάνειες του μνημείου με νέα αρμολογήματα.
Η συνύπαρξη της κλασικής και παλαιοχριστιανικής φάσεως αποτελεί ένα ισχυρό δεδομένο για την αναστήλωση και το πρόγραμμα ανάδειξης. Η πρόθεσης της αναγνωσιμότητας των φάσεων και την παρουσίαση στον μέγιστο βαθμό των φάσεων ενός μνημείου οδηγεί κατά κανόνα σε μια πολύπλοκη εικόνα που προκαλεί συνήθως και ζητήματα συντήρησης.
Μέχρι σήμερα, στο μνημείο, έχει διατηρηθεί μια κατάσταση, στην οποία παρουσιάζεται η κλασική φάση στον μέγιστο δυνατό βαθμό.
Η εικόνα αυτή δεν αποτελεί συνειδητή επιλογή με αναστηλωτικά κριτήρια αλλά προέκυψε ως πρακτική λύση διευθέτησης της κατάστασης του μνημείου μετά τις ανασκαφές με απλές επιχώσεις των βαθύτερων σκαμμάτων.
Όπως αναφέρεται στην μελέτη του κ. Μπιλή «δεν υπήρξε καμία μέριμνα στήριξης των στοιχείων που παρέμειναν εκτεθειμένα προς έκθεση. Αποτέλεσμα ήταν η σχεδόν ολική καταστροφή των στοιχείων.
Η άποψη της παρουσίασης της κλασικής φάσεως στον μέγιστο βαθμό θα ήταν συνειδητή επιλογή προς όφελος του αρχαιογνωστικού περιεχομένου, εάν συνοδευόταν από δράσεις παράλληλης προστασίας των στοιχείων της βασιλικής με σκοπό να μην τίθενται σε κίνδυνο τα στοιχεία μιας φάσεως προς όφελος της άλλης.
Η αιτιολόγηση της αναστηλωτικής πρότασης
Στη συγκεκριμένη αναστηλωτική πρόταση αξιολόγηση των στοιχείων που διαθέτει κάθε φάση στηρίχθηκε κυρίως στην προσεκτική μελέτη του ιστορικού των ανασκαφών και στη μελέτη μέσω του τεκμηριωτικού υλικού της πραγματικής κατάστασης του μνημειακού συνόλου πριν ή κατά τη διάρκεια των ανασκαφών και όχι μόνο όπως προκύπτει από τη σημερινή υποβαθμισμένη εικόνα της υλικής υπόστασής του.
Επίσης αξιολογήθηκαν οι αρχιτεκτονικές ποιότητες που εκφράζουν τα μεμονωμένα στοιχεία κάθε φάσεως τα οποία είναι αυτή τη στιγμή διάσπαρτα γύρω ή μέσα στο μνημείο.
Από την κλασική φάση είναι εμφανής η λίθινη βάση, κάποια θεμέλια των κιόνων καθώς και το περίγραμμα των θεμελίων σε όλο το μήκος των όψεων, εσωτερικά και εξωτερικά.
Μερικοί σφόνδυλοι και κιονόκρανα από την εσωτερική κιονοστοιχία βρίσκονται στο μουσείο. Η έκθεση στις καιρικές συνθήκες των θεμελίων στα οποία παρατηρούνται μεγάλες έκτασης φθορές, ιδίως από την εσωτερική πορεία των τειχών επιβαρύνει ιδιαίτερα την κατάστασή τους.
Από το βυζαντινό κτίριο, εντοπίστηκαν πολλοί διάσπαρτοι λίθοι κιόνων, κιονοκράνων, αμφικιονίσκων παραθύρων και όλοι οι λίθοι του κατεδαφισμένου νοτίου στυλοβάτη και λίθοι από το πάτωμα της εκκλησίας. Δηλαδή το πλήθος των λιθών της εκκλησίας που βρίσκεται διάσπαρτο εντός και εκτός μνημείου είναι εντυπωσιακό.
Ο δυτικός τοίχος και η κόγχη βρίσκονται σε κακή κατάσταση διατήρησης. Η κόγχη κατεδαφίστηκε μερικώς επειδή όπως αναφέρεται στα ανασκαφικά ημερολόγια παρουσίαση φορές κατά την ανασκαφή.
Στον εσωτερικό χώρο του μνημείου δεσπόζει η εικόνα του τέμπλου και των στοιχείων της βασιλικής. Εντύπωση προκαλεί και ο δυτικός τοίχος με τις τρεις άκαιρες θύρες, ένα ιδιαίτερα σπάνιο στοιχείο για τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές της Ελλάδος.
Η εικόνα αυτή είναι εφικτό να εμπλουτιστεί ιδιαίτερα με τη χρήση αρχαίων λίθων μετά την συντήρησή τους και την ενσωμάτωση ελάχιστων στοιχείων από νέο υλικό.
Η ανατοποθέτηση των λίθων σε ομόλογες θέσεις λύνει και το πρόβλημα της διευθέτησης των μελών που βρίσκονται στο έδαφος. Επίσης η επίχωση του μνημείου στη στάθμη της βυζαντινής εκκλησίας όχι μόνο βοηθά στην κατανόηση της βυζαντινή φάσης αλλά ταυτόχρονα λύνει χρόνια θέματα συντήρησης των θεμελίων τόσο του κλασικού κτιρίου όσο και των προσθηκών.
Η κόγχη της εκκλησίας πρέπει να αποκτήσει σύνδεση με τους τοίχους για λόγους στερεότητας αλλά κυρίως για λόγους αρχιτεκτονικούς. Η αναστήλωση των παραθύρων θα ενδυναμώσει την εικόνα του Ιερού βήματος του βυζαντινού κτιρίου ακριβώς στο κέντρο οράσεως της θέασης του μνημείου.
Έτσι, εάν στο εσωτερικό του μνημείου, δοθεί βάρος στην παρουσίαση του βυζαντινού κτιρίου, θα λυθούν πρακτικά θέματα συντήρησης και ταυτόχρονα θα αναδειχθούν αρχιτεκτονικές ποιότητες του εσωτερικού χώρου της εκκλησίας.
Εξωτερικά, ο επισκέπτης θα μπορεί να παρατηρήσει τη λίθινη βάση του βασικού κτιρίου αφού η εικόνα του μνημείου δεν θα αλλάξει ιδιαίτερα.