Ο όρος “Καλλιτεχνική πρωτοπορία” εκφράζει την ομάδα των ανθρώπων των οποίων τα έργα καθώς και η στάση ζωής τους, είχαν ιδιαίτερο καλλιτεχνικό και αξιακό βάρος για την κοινωνία και τη χώρα που αναφερόμαστε, τα νοήματα και οι συμβολισμοί τους επηρέασαν ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού της. Είναι και λέγονται πρωτοπόροι γιατί άνοιξαν δρόμους νέας κοινωνικής αντίληψης και έδειξαν στους συνανθρώπους τους πτυχές της ζωής που είχαν ξεχαστεί ή δεν είχαν ανακαλυφθεί ακόμα και μ’ αυτό τον τρόπο ενέπνευσαν και καθοδήγησαν ανθρώπους, συμπεριφορές, πολιτικές στάσεις, έγιναν πολλαπλασιαστές κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων. Και επειδή ένα έργο τέχνης ή τα λόγια ενός πνευματικού προτωπόρου ανθρώπου πολλές φορές προηγείται των κοινωνικών διεργασιών ή το χαρακτηρίζει ιστορικά και το σημασιολογεί με λίγες γραμμές ή με μια εικόνα, βοηθάει το λαό να αντιλαμβάνεται καλύτερα τα νοήματα και τους στοχασμούς στη κοινωνία που ζει.
Έχουμε πολλά ιστορικά παραδείγματα και τάσεις καλλιτεχνικής πρωτοπορίας, όπως τα έργα του Ρουσσώ πριν τη Γαλλική επανάσταση (αναφέρομαι στα λογοτεχνικά του έργα) ή τα έργα των πρωτοποριακών συγγραφέων πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία (Ντοστογιέφσκι). Επίσης στην Ελλάδα πολλοί καλλιτέχνες πρωτοπόροι κινημάτων ήταν ο Ρίτσος και ο Θεοδωράκης που με τα τραγούδια τους επέπνευσαν νεανικά ή λαϊκά κινήματα, πολιτικές ομάδες και ενέπνευσαν πολλούς ανθρώπους σε αλλαγή στάσης και συμπεριφοράς στην ελληνική κοινωνία. Όσον αφορά στις τάσεις των καλλιτεχνών πρωτοπόρων ζούμε στις μέρες μας πολλούς καλλιτέχνες που “έσπασαν τη σιωπή του συστήματος” σε εγκλήματα σεξουαλικής φύσης, που είτε ως θύματα είτε ως συμπαραστάτες των θυμάτων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό βγήκαν μπροστά και πήραν θέση. Δεν δημιούργησαν κάποιο καλλιτεχνικό έργο αλλά πήραν σαφή στάση στο δημόσιο λόγο και έδωσαν το έναυσμα να “ανοίξουν” στόματα. Ο καλλιτέχνης πρωτοπόρος μπορεί με το δημόσιο λόγο του να εμπνέει τα κινήματα και να κινητοποιεί τους πολίτες.
Στη σημερινή εποχή του ύστερου Καπιταλισμού, της μαζικής κατανάλωσης και των κοινωνιών της διακινδύνευσης, η καλλιτεχνική πρωτοπορία δείχνει να έχει συμμαχήσει με το Κράτος και τις κυρίαρχες δυνάμεις της κοινωνίας. Τα έργα και η στάση ζωής τους είναι προσαρμοσμένα στις συγκεκριμένες αρχές και πλαίσια, χωρίς να “ενοχλούν” ή να έχουν συνείδηση ή ανάγκη για εναλλακτικές δημιουργίες ή εκφράσεις σε ό,τι τους ζητείται από τις δυνάμεις της αγοράς και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Το βάθος της αποχαύνωσης και της έλλειψης εναλλακτικών εκφράσεων χαρακτηρίζεται από πολλούς ως το τέλος κάθε καινούριου, το τέλος της ιστορίας, δεν υπάρχει άλλη επιλογή. Η καλλιτεχνική πρωτοπορία έχει επιλέξει να βάζει τα προσωπικά της υλικά και χρηματικά οφέλη πιο πάνω από τις απόψεις της, έχουν συμβιβαστεί ή και πειστεί, ότι κάθε άλλη φωνή θα έχει άσχημο τέλος ή τουλάχιστον δεν θα πουλήσει όσο πρέπει. Επομένως το σύστημα γαλουχεί τους καταναλωτές να καταναλώνουν έργα τέχνης και δημιουργίας μαζικής και επιφανειακής έμπνευσης, και τους παραγωγούς να δημιουργούν έργα για πούλημα.
Σε παλιότερες εποχές οι καλλιτέχνες δημιουργοί βρίσκονταν στο περιθώριο και δημιουργούσαν έχοντας πάντα στο μυαλό τους να είναι ενεργοί πολίτες για να αλλάξουν τα κοινωνικά πράγματα. Δεν υπήρχε αυτή η μαζική καταναλωτική υστερία των πωλήσεων που αλλοτριώνει τους δημιουργούς και τους κάνει κομμάτι του συστήματος αγοράς (προσφορά και ζήτηση καταναλωτικών προϊόντων). Στην Αρχαία Ελλάδα η Τέχνη είχε βασικό στοιχείο την εκπαίδευση, την ολοκλήρωση των προσωπικοτήτων και η στάση πολλών πνευματικών ανθρώπων περιείχε τον κίνδυνο της ζωή τους ή την πλήρη απαξία από το κοινό. (βλέπε Έργα Κωμωδίες Αριστοφάνη και Πόλεμος Αθήνας – Σπάρτης). Και όμως ο καλλιτέχνης είχε ρόλο πρωτοπορίας και αυτονομίας από τις κοινωνίες και τα υφιστάμενα αξιακά τους πλαίσια.
Εδώ πρέπει να αποσαφινήσουμε την έννοια των “πνευματικών δικαιωμάτων” και της εκμετάλλευσης για εμπορικούς σκοπούς των δημιουργημάτων των καλλιτεχνών με τα έργα τέχνης των πρωτοπόρων καλλιτεχνών τα οποία εμπνέουν και υπηρετούν τις νοηματοδοτήσεις τους και μετά από πολύ καιρό, άχρονα και παντοτινά. Τα έργα που δημιουργούνται για καταλωτικές ανάγκες και για να ικανοποιήσουν προσωρινές διασκεδάσεις και απολαύσεις (ταινίες, τραγούδια, φωτογραφίες, λογοτεχνικά κείμενα, κλπ) ο παραγωγός καλλιτέχνης προσπαθεί να βγάλει όσο γίνεται περισσότερα χρήματα από το καταναλωτικό κοινό. Επομένως ο δημιουργός χρησιμοποιεί το εργαλείο του Κρατικού συστήματος που αναπαράγει τον καταναλωτισμό και την παραγωγή υλικών αγαθών για τη μάζα, πληρώνοντας ποσοστά από τη χρήση του παραγώμενου έργου τέχνης. Όμως πολλές φορές αυτά τα προϊόντα “Αυτονομούνται” δημιουργούν τη δική τους ιστορία και νόημα, παρόλο που ίσως ο καλλιτέχνης δημιουργός να μην είχε τέτοια φιλοδοξία. Η κοινωνία αρχίζει να το κάνει δικό της και να το μετουσιώνει ως δικό τοης κτήμα και να της ανήκει. Πολλές φορές, ειδικά τη σημερινή εποχή με τις απίστευτες δυνατότητες ψηφιακής επεξεργασίας, πολλά έργα τέχνης χάνουν την αρχική τους πηγή και συμπαρασύρονται δημιουργικά από άλλους καλλιτέχνες, άλλους δημιουργούς ή ομάδες πολιτών που το προσαρμόζουν στα δικά τους πλαίσια. Και δω ο νόμος προσπαθεί να δημιουργήσει συνθήκες “αγοράς” όμως η κοινωνία μπορεί να “κοινωνικοποιήσει” οποιοδήποτε έργο τέχνης και να χρησιμοποιήσει για δικό της όφελος.
Υπάρχουν όμως ελάχιστοι πρωτοπόροι καλλιτέχνες και δημιουργοί που θέλουν να έχουν ελευθερία δημιουργίας και δίνουν τα καλλιτεχνήματά τους ανοικτά – όσο γίνεται – στο κοινό που απευθύνονται. Αυτά τα έργα “κοινονοικοποιούνται” επειδή ο καλλιτέχνης πιστεύει στην αυτόνομη πορεία των δημιουργημάτων. Τέλος υπάρχουν, όπως προείπαμε, έργα τέχνης που έχουν σταματήσει το χρόνο και εκμπέμπουν διαχρονικά και σε όλες τις κοινωνίες. Αυτά τα έργα τέχνης ανήκουν στην ανθρωπότητα, είναι γεννήματα ανθρώπων πρωτοπόρων – πατέρων των τεχνών και της δημιουργίας και οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν θα είχαν φτάσει σ’ αυτό το επίπεδο “ανθρωπιάς” χωρίς αυτές τις δημιουργίες.
Α.Χ.